مهدي تركمني
كارشناس دفتر بررسي‌هاي اقتصادي شركت مهندسي آب و فاضلاب كشور
هر كشوري نيازمند وجود منابع آب شيرين كافي جهت تامين آب فعاليت‌هاي مختلف است و كمبود اين مايه حيات‌بخش به‌عنوان يك مانع جدي در مسير رشد، توسعه و رفاه اقتصادي قلمداد مي‌شود. نياز روز‌افزون به آب در بخش‌هاي مختلف كشاورزي، صنعت و شرب و فشار فزاينده تقاضا در اين بازار در سال‌هاي اخير و به تبع آن افزايش برداشت از منابع آب و مشكلات متعاقب، دست‌اندر‌كاران را وادار به جست‌وجوي منابع جديد آب کرده است. آخرين و جديدترين برنامه كه در اين راستا مي‌توان برشمرده شود طرح خريد آب از كشورهاي همسايه است كه در اين برنامه صحبت از خريد سالانه ميلياردها مترمكعب آب از كشورهاي همسايه به‌ويژه تاجيكستان مطرح شده است.
همزمان با رشد جمعيت كه تقاضا براي آب شرب و مواد غذايي (و در نتيجه تقاضاي آب بخش كشاورزي) را افزايش مي‌دهد، بخش صنعت نيز يكي از تقاضا‌كنندگان آب براي مصارف مختلف در اين بخش است. زماني آب‌هاي زيرزميني به اشتباه منابعي ابدي در نظر گرفته مي‌شدند كه مي‌توان بدون محدوديت مورد استفاده قرار داد. اما با ارتقاي دانش و نيز بهبود فناوري در زمينه حفر و تجهيز چاهها و ممكن شدن برداشت گسترده از منابع آب زيرزميني، اين نكته به خوبي آشكار شد كه برداشت بي‌رويه از آب‌هاي زيرزميني نه تنها به معني برداشت از ذخيره آبي است كه طي ميليون‌ها سال شكل گرفته است و روند ترميم آن، اگر امكان‌پذير باشد، بسيار كند پيش خواهد رفت، بلكه برداشت آب و خالي شدن لايه‌هاي زيرين منطقه‌اي كه در آن زندگي مي‌كنيم مي‌تواند از طريق ايجاد فرورفت يا تغييراتي در سطح زمين، خسارتي غيرقابل جبران به بار آورد. اما آنچه تا حد زيادي اوضاع را وخيم‌تر كرده حفر چاه‌هاي غيرمجاز به تعداد زياد است. آب‌هاي جاري، منبع ديگري هستند كه جهت تامين آب مورد نياز از دير‌باز مورد توجه بوده‌اند. نمونه‌هاي تاريخي احداث سد در نقاط مختلف فراوانند. اما احداث سدهاي داراي حجم مخزن بعضا تا چند ميليارد مترمكعب و قابليت آبگيري در حد يك درياچه طبيعي از خصوصيات سدهاي مدرن است كه طي چند دهه گذشته در كشور ساخته شده‌اند.
پيش از انقلاب سدهاي متعددي در كشور عمدتا توسط شركت‌هاي خارجي ساخته شده بود. در دوران پس از جنگ تحميلي استفاده بيشتر از آب‌هاي جاري به عنوان منبع تامين نيازهاي آبي مورد توجه قرار گرفتند و سدهاي بسياري بر مسير رودخانه‌ها بسته شد. اين سدها كه در اصل به منظور ذخيره آب احداث شده‌اند، فايده‌هاي ديگري نيز دارند. در بسياري مواقع، از ايجاد سيلاب‌هاي ويرانگر جلوگيري كرده و مي‌كنند. همچنين در بعضي از سدها كه امكان توليد نيروي برق وجود داشته باشد نيروگاه برق‌آبي احداث مي‌شود و از انرژي آب (كه ممكن است حتي ايجادكننده سيلاب‌هاي ويرانگر باشد) براي توليد برق «پاك» استفاده مي‌شود. به اين صورت، در موارد زيادي اين «تهديد» انرژي آب‌هاي خروشان (كه با ايجاد سيلاب همه چيز را نابود مي‌كنند)، با ذخيره در مخزن سد براي تامين آب در مواقع لازم يا تبديل به انرژي الكتريكي به «فرصت» تبديل و به خدمت گرفته مي‌شود.
نبايد فراموش کرد همان‌گونه كه برداشت از منابع آب‌هاي زيرزميني بايد با دقت و محاسبه انجام گيرد، پيش از اجراي هرگونه طرح احداث سد نيز بايد همه جوانب زمين شناختي، زيست‌محيطي، اقتصادي، اجتماعي، سياسي، حتي باستان‌شناختي و نظامي اجراي آن در نظر گرفته شود تا نتيجه مطلوب و مورد نظر حاصل شود. در حال حاضر كاهش منابع آب زيرزميني به صورت خشك شدن قنات‌ها و چشمه‌ها خود را نمايان ساخته و به دنبال آن سبب كاهش آبدهي، شور شدن يا خشك شدن بسياري از چاهها شده است. اين پديده در نواحي كم‌آب شدت بيشتري داشته و براي چاره‌جويي، انتقال آب بين حوزه‌هاي آبريز انجام گرفته و به اين ترتيب به تقاضاي آب در مناطق كم آب به اين گونه پاسخ داده شد. انتقال آب بين حوزه‌اي امري مطلوب است، اما 2 نكته را در اين خصوص بايد مد نظر داشت. اول اينكه بايد انتقال آب به اندازه ظرفيت حوزه آبريز مبدا باشد؛ به طوري كه بيشتر از «آب مازاد» حوزه مبدا به مناطق مورد نياز منتقل نشود. دوم اينكه آب انتقالي بايد به درستي و به گونه‌اي انتقال يابد كه باعث ايجاد مراكز جمعيتي يا صنعتي بيش از ظرفيت منطقه از لحاظ نياز آبي نشود. اين امر مستلزم قيمت‌گذاري صحيح آب در نقطه مقصد است. به عبارت ديگر، هزينه فرصت آب منتقل شده در مبدا بايد در محاسبات آورده شده و به هزينه انتقال اضافه شود. يكي از روش‌هاي نسبتا جديد در تامين آب، نمك‌زدايي (شيرين‌سازي) آب دريا است كه منطقه خاورميانه در حال حاضر سهمي در حدود 50 درصد كل ظرفيت اين صنعت در جهان را دارد. به مدد بهبود فناوري، هزينه نمك‌زدايي آب دريا و قابل استفاده کردن آن براي مصارف مختلف، كاهش قابل توجهي داشته است.
از آنجا كه كشور ما داراي مرز دريايي بسيار طولاني در شمال و جنوب است مزيت قابل توجهي براي ايجاد تاسيسات آب شيرين كن دارا است. اين كار علاوه بر برآوردن بخشي از تقاضا در نقاطي كه عملا هيچ‌گونه منبعي براي تامين آب ندارند، با تنوع بخشي به منابع آب، ضريب امنيت در تامين آب مورد نياز را نيز بالا مي‌برد. در حال حاضر واحد‌هاي آب‌شيرين‌كن زيادي در كشور فعالند و بخشي از آب مورد نياز شهر‌هاي نوار ساحلي جنوب كشور از اين طريق تامين مي‌شود. همچنين واحد‌هاي ديگري نيز در دست احداث هستند و نشانه‌هاي خوبي در اين خصوص ديده مي‌شود، اما واقعيتي در اين ميان مطرح مي‌شود و آن هزينه انجام اين روش است. آنچه مسلم است، هزينه نمك‌زدايي آب دريا و قابل استفاده کردن آن براي بخش‌هاي مختلف بالاتر از تعرفه‌هاي بسيار نازلي است كه در حال حاضر از مصرف‌كنندگان اخذ مي‌شود و اين موضوع توجيه اقتصادي گسترش استفاده از اين نوع فناوري را نفي مي‌كند. در حال حاضر، تاسيسات آب شيرين كن موجود، از دولت يارانه دريافت مي‌كنند و بدون دريافت يارانه قادر به ادامه توليد نيستند. بايد اين مسير به جهتي ادامه يابد كه اولا هزينه توليد آب از اين روش تا حد امكان كاهش يابد. در درجه دوم، بايد تفاوت بين هزينه توليد و تعرفه دريافتي از مصرف‌كنندگان در طول زمان كاهش داشته باشد تا به عنوان منبعي پايدار و قابل اتكا از اين روش تامين آب سخن به ميان آيد و اين مستلزم تجديدنظر در قيمت‌گذاري آب و تقسيم‌بندي متقاضيان بخش‌هاي مختلف است، هرچند دغدغه تامين آب مورد نياز و اتخاذ تصميمات مقتضي توسط دولت نبايد مورد فراموشي قرار گيرد، اما بايد ياد‌آوري شود كه استمرار توليد در اين بخش در گرو وابستگي كمتر به بخش دولتي و فراهم کردن زمينه رقابت در بخش خصوصي است.